ΜΙΚΡΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΝΗΣΗ Κ ΤΗΝ ΚΑΤΑΦΑΣΗ [ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ http://radicaldesire.blogspot.com/]

(Με αφορμή ένα σχόλιο του Celin, μια ανταλλαγή με τον philalethe00 και μερικές συζητήσεις στο ιστολόγιο του Left Liberal Synthesis).

Στην προηγούμενή μου ανάρτηση, έκανα λόγο για την "λάσπη της ιστορίας." Η φιλοσοφία, στον βαθμό που είναι διατεθειμένη να αποκυρήξει την κυριαρχική της κληρονομιά-- για την οποία σκοπεύω να μιλήσω αναλυτικά μέσα από την αναδημοσίευση ακαδημαϊκού μου κειμένου στο μέλλον-- αποδέχεται επίσης και την έκθεσή της σ' αυτή τη λάσπη. Αυτό σημαίνει ότι κατανοεί ότι το ερώτημα "κατάφαση ή άρνηση;" δεν μπορεί να απαντηθεί αφηρημένα, σαν να ήταν ανεξάρτητο από την μορφή της ιστορικής συγκυρίας. Με απλά λόγια, το ερώτημα αυτό δεν έχει νόημα αν δεν συμπληρωθεί από ένα δεύτερο: κατάφαση σε ποιο πράγμα, άρνηση σε ποιο πράγμα;

Αυτό που μπορεί η φιλοσοφία να αναδείξει είναι ότι μια σκέψη που περιορίζεται στην άρνηση (και τέτοια, όπως έδειξε το Ηθική του Μπαντιού, είναι η συνολική παράδοση της Ηθικής στη δύση), μια σκέψη η οποία εγκλωβίζεται στο "μην..." ή το "ποτέ ξανά!", δεν έχει την δυνατότητα να παράξει τις συνθήκες τις ανανέωσης της κοινωνικής ζωής. Για αυτό τον λόγο, ο αντικομμουνισμός, αυτή η ηθικιστική άρνηση ενός μορφώματος που είχε πάντοτε ένα καταφατικό πυρήνα (πέρασμα από την αναγκαιότητα στην ελευθερία, αυτοπραγμάτωση, ισότητα), δεν θα μπορούσε ποτέ να αποτελέσει τον τελικό ορίζοντα της ανθρώπινης σκέψης, όπως πολύ ήθελαν να μας πείσουν οι θεματοφύλακες μιας ψευδεπίγραφης μετριοπάθειας ("ας μην είμαστε εξτρεμιστές!") που τώρα αποκαλύπτει στην ίδια τη δύση (και όχι απλώς στους ξεχασμένους της γης) την δική της, κενόδοξη αμετροέπεια ("είναι εφικτό να συντηρηθεί ταυτόχρονα η χωρίς όρια συσσώρευση κέρδους και η οικουμενική ευμάρεια").

Μετά το 1989, η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, και η ανάδειξη του θεμελιώδους διπλού προβλήματος στην καρδιά του κομμουνιστικού εγχειρήματος --συνοπτικά, του πολιτικού προβλήματος της δικτατορίας του προλεταριάτου και του οικονομικού προβλήματος του "σοσιαλισμού σε μια χώρα" με όλα τα παρελκόμενά του για την υποπαραγωγικότητα και την οικονομική δυσανεξία-- οδήγησε όχι απλώς σε ένα "όχι" απέναντι στις ελπίδες που το εγχείρημα αυτό έφερε στις αρχές του 20ου αιώνα, αλλά και σε μια χωρίς προηγούμενο κατάφαση για τον χωρίς όρια επικοισμό όλου του πλανήτη και κάθε πλευράς της ατομικής ζωής από την κεφαλαιοκρατική λογική της συσσώρευσης.

Είκοσι χρόνια μετά, αυτό που φτάνει στο τέλος του είναι όχι βέβαια το Κεφάλαιο το ίδιο, αλλά η αντίληψη ότι η ιστορία θα μπορούσε να κλείσει με ένα απλό "όχι" στον κομμουνισμό και ένα χωρίς όρια "ναι" στον φιλελεύθερο καπιταλισμό. Αν γράφουμε όλο αυτόν τον καιρό, αν προσπαθούμε να διασπείρουμε ψήγματα γνώσης και τρόπους αντίληψης, δεν είναι γιατί επιθυμούμε να αντιστρέψουμε απλώς την ιστορική αλληλουχία, λέγοντας τώρα ένα "όχι" στον φιλελεύθερο καπιταλισμό και ένα "ναι" στον ιστορικό κομμουνισμό. Δεν έχουμε υποστεί αμνησία για τα καίρια και ως τώρα ανεπίλυτα προβλήματα που ανέδειξε η απόπειρα εφαρμογής και η κατάρρευση του κομμουνιστικού εγχειρήματος. Αυτό το οποίο μας καίει είναι ότι το "όχι" και το "ναι" του 1989-90 ήταν υπεραπλουστευτικά, βιαστικά, σχηματικά και αστόχαστα, ότι παγιοποίησαν διαχωρισμούς που αντίθετα θα έπρεπε να είχαν υποβληθεί σε επανεξέταση, ότι απαρνούμενα αυτό που στο κομμουνιστικό εγχείρημα είχε τις διαστάσεις κατάφασης, αποδέχτηκαν αυτομάτως και αυτό που στον καπιταλισμό παραμένει μηδενιστικά αρνητικό (την άρνηση του οικουμενικού δικαιώματος στην ζωή, την αξιοπρέπεια, την αυτοπραγμάτωση, την απελευθέρωση από το άχθος της επιβίωσης, την ισότητα με τους άλλους ανθρώπους, την ελευθερία επιλογής ως κάτι άλλο από καταναλωτικό προνόμιο).

Αυτό που θέλουμε σήμερα, στο κατόπι της κατάρρευσης του "ναι" και του "όχι" που κυρίαρχησαν μετά το 1989-90, είναι το δικαίωμα να αναδιαπραγματευτούμε, ως κοινωνίες, το "όχι" και το "ναι" σε ό,τι αφορά τις βασικές και θεμελιώδεις διαστάσεις της ύπαρξής μας. Αν, για παράδειγμα, συμφωνούμε ότι η υψηλή παραγωγικότητα και η ευρωστία της οικονομίας είναι απόλυτες αναγκαιότητες για την αξιοπρεπή διαβίωση του παγκόσμιου πληθυσμού, ποια είναι τα όρια μέσα στα οποία θα πρέπει να κινηθεί αυτή; Τι συνιστά βιωσιμότητα στην οικονομία; Η απλή ευρωστία των δεικτών ή οι πραγματικές συνθήκες της ζωής των ανθρώπων σε παγκόσμια κλίμακα; Ή: Είναι η ελευθερία της γνώμης όπως την καθορίζουν οι συνθήκες της αντιπροσωπευτικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας συνώνυμη της ελευθερίας ως τέτοιας; Μπορεί να υπάρξει ελευθερία στην βάση μιας ουσιαστικής δικτατορίας του οικονομισμού; Αποτελεί η άμυνα απέναντι στις εξουσιαστικές βλέψεις των οικονομικά ισχυρών καταπάτηση της ελευθερίας, και πώς μπορεί μια τέτοια άμυνα να αρθρωθεί χωρίς να κάνει χρήση του κρατικού μηχανισμού ως μηχανισμού καταστολής; Συμφιλιώνεται η εξουσία με την δικαιοσύνη και με ποιές προϋποθέσεις; Είναι ο ανταγωνισμός και η ανταγωνιστικότητα οι πραγματικές βάσεις της κοινωνικής ανάπτυξης και της προόδου; Μπορεί να συμφιλιωθεί η παιδεία ή η υγεία με τη λογική του κέρδους χωρίς να υποστεί δραματικές μεταλλάξεις νοήματος και περιεχομένου;

Τα ερωτήματα αυτά είναι βέβαια θεωρητικά, είναι όμως ερωτήματα τα οποία οι κοινωνίες οι ίδιες είναι πλέον πρακτικά αναγκασμένες να αντιμετωπίσουν εξ αρχής. Αυτό στο οποίο θα επιλέξουν να πουν "ναι" και αυτό στο οποίο θα επιλέξουν να πουν "όχι" θα έχουν πραγματικές, θετικές ή καταστροφικές, συνέπειες για το μέλλον τους. Το ότι η ιστορία είναι --επιτέλους!-- και πάλι ανοιχτή σημαίνει ότι δεν υπάρχουν εκ των προτέρων βεβαιότητες για το ποια "ναι" και ποια "όχι" χρειαζόμαστε. Αυτό το οποίο είναι βέβαιο είναι ότι δεν μπορεί να υπάρξει μέλλον, δηλαδή χρόνος ανοιχτός στο καινούργιο, αν τα "ναι" και τα "όχι" του παρελθόντος μείνουν ασάλευτα και αδιαπραγμάτευτα. Η τρομακτική κληρονομιά της γενιάς που έρχεται είναι ότι πρέπει να μάθει να λέει "ναι" και "όχι" διαφορετικά από ό,τι οι γενιές που καθόρισαν τον 20ο αιώνα. Οι αποφάσεις της αφορούν σε ένα τοπίο όπου τα "ναι" και τα "όχι" των προηγούμενων γενιών έχουν εξαντλήσει τις λογικές συνέπειές τους, έχουν συμπληρώσει τον κύκλο τους. 

Γι αυτό και το καθήκον της σκέψης, σε ό,τι αφορά στη διαλεκτική κατάφασης και άρνησης, είναι να πει ένα μεγάλο "ναι" στο δικαίωμα αναδιαπραγμάτευσης των πάντων από μηδενική βάση, και ένα μεγάλο "όχι" σε ό,τι επιχειρεί να περιστείλει αυτό το δικαίωμα στο όνομα του φόβου για το χειρότερο ή της νοσταλγίας για τις "παλιές, καλές μέρες". Και προφανώς, να διευκρινήσει ότι το ζητούμενο δεν είναι μια (αναπόφευκτα τερατώδης) σύνθεση του υπαρκτού σοσιαλισμού και του φιλελεύθερου καπιταλισμού --η συγκόλληση συντριμμιών επάνω σε συντρίμμια-- αλλά η χρήση τους, εφικτή για πρώτη φορά για τους πολλούς, ως εργαλεία αμοιβαίας κριτικής, ως μέσα πραγματικής εξάλειψης αυτού που μπλοκάρει την ανανέωση της σκέψης για τη συλλογική και ατομική ζωή.

Επιστρέφουμε έτσι, και δεν υπάρχει κανένας λόγος να το κρύψουμε, στην Ουτοπία, με τον μόνο τρόπο που η Ουτοπία έχει αξία: ως σκέψη που αναδύεται όταν οι αυτοματικές βεβαιότητες για το εφικτό καταρρέουν. Αυτό ήταν άλλωστε το νόημα του περίφημου συνθήματος του Μάη του 68 ("soyons réalistes, demandons l' impossible"): έρχονται φορές που μόνο το φαινομενικά αδύνατο είναι πλέον πραγματικά ρεαλιστικό.

ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΕΤΑΙ ΕΔΩ ΚΑΤΟΠΙΝ ΑΔΕΙΑΣ ΤΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥ ΤΟΥ ΑΠΟ ΤΟ ΙΣΤΟΛΟΓΙΟ http://radicaldesire.blogspot.com/  ΤΟΥ ΦΙΛΟΥ ΑΝΤΩΝΗ